Waxaa ayaamahaan warbaahinta soomalida kusoo batay xayaysiimo looga gol leeyahay in lagu yareeyo caruurta ay dhalaan dadka soomaaliyeed. Mid ka mid ah xayaysiimahaas ayaa ciwaan looga dhigay “hooyo ubadka kala kori”. Ii-dhehdaan ayaa waxaa lagugu tusayaa hooyo kaligeed ah oo haysato caruur isku nuug ah, oo intii mid ay xafaayada ka badalaysay kii kale dabka kusii ordayo, markay kaas soo qabo dhahdo kii u jiifay sii cararayo dabadeed daal iyo noog dhinac ula dhacayso.
Sawirkaan oo lagu muujinayo dhibaato weyn
oo ay qabaan hooyiyinka soomaaliyeed, tasoo oo ay sababtay ilmaha badan, ayaa
waxaa ka qayb qaadanyo culumo akhrinayo aayado Qur’aan ah kuwasoo ay u
daliishanayaan inay muhiim tahay in ilmo yar la dhalo iyagoo u dhigayo qaab
ilmo-kala-korin ah.
Intaas waxaa dheer war bixin ay sida wada
jirka usoo saareen UNICEF iyo dowladda dhexe ee Soomaaliya ayaa lagu sheegay
inay qabaan caruurta iyo hooyooyinka soomaaliyeed dhibaatooyin badan sida
dhimasho waqtiga foosha. Dhimashadaan ayaa sabab looga dhigay yaraanta lagu
guursado gabdhaha iyo ilmaha oo la isku dha-dhaweeyo. War bixinta ayaa tala soo
jeedinteeda ku dartay in gabdhaha aan lagu guursan da’ ka yar 18 sano iyo in,
sidoo kale, caruurta la kala fogeeyo.
Arintaan ku saabsan la dagaalanka caruurta
badan ayaa ah mid ku salaysan inaan loo helayn cunto ku filan. Aragtidaan waa
mid fac weyn jirtayna intuu gaal jiray balse qaabka hadda loo isticmaalo ayaa
ah mid kasoo askuntay aqoonyahan Ingiriis ahaa oo la oran jiray Thomas Robert
Malthus. Malthus ayaa 1798 qoray risaalo uu magic daray “An Essay on the
Principle of Population”.
Risaaladan ayuu Malthus ku sheegay inay
muhiim tahay in la yareeyo dadka waayo, ayuu yiri, korniinka caddadka dadka iyo
wax soo saarka dhulku isuma dheeli tirra, taasina waxay sababi doontaa, sida ay
isagu ula muuqatay, inta la wayo wax la cuno in la iksu laayo kheyraadka
yar ee adduunka yaal dadkuna u dhaqmo sida dugaaga.
Arigtida Malthus ayaa aad u xoogaysaytay
sanadihii 50aad ilaa 70aadki waqtigaas oo reer Galbeedku qarash badan ku
bixiyeen inay waddamada soo korayo qaataan waxa loo yaqaan qorshaynta qoys
(family planning), taasoo macnaheedu ahaa in dadka laga dhaadhiciyo inay
xaddidaan tirada caruurta ay dhalayaan. Dadaalkaan oo waddamo badan laga qaatay
ayaan looga guulaysan Soomaliya. Guul darradaas waxaa sabab u ahaa in dadka
waday qorshaynta qoyska aysan culumo ku jirin soomaaliduna u arkaysay dadka
dacwadaas waday kuwa afkaar gaalo faafinayo.
Laakiin hadda waxaa la badalay qaabkii
warku ahaa iyo dadkii waday intaba. Meeshii laga oran jiray dhalmada yareeya
waxaa laga dhigay kala koriya ilamaha. Maadaama la bartay inay soomaalidu tahay
dad diin jecel, Qur’aan iyo axadiis ayaa loo akhriayay. Waxaad mooddaa
ol’olahaan cusub inuu saamayn weyn ku yeeshay dadka soomaaliyeed in badanna ay
hadal hayaan waxa loo bixiyay kala korinta dhallaanka. Haddaba maxaa dan inoogu
jiro inaan dhalmada yarayno mase runbaa hadii ilmaha la yareeyo inay maalka
qoysku badanayo?
Jawaabtu waxay tahay danteennu mid qaran
iyo mid qoysba waxay ku jirtaa inaan ilmo badan dhalno. Dadka badan waxaa uu
keenaa dhaqaalo badan iyo harumar balaaran. Aduunka waddamada ka jiro, waddanba
kan kale intuu ka dad badan yahay waa ka dhaqaale badan yahay, kana awood badan
yahay. Tusaale usoo qaado Maraykanka, Shiinaha iyo Hindiya. Waddamadaan ayaa ah
kuwa ugu dadka badan adduunyada haddana ugu dhaqaalaha badan.
Labada dal ee danbe oo ah kuwa dad ku nool
midkiiba ka badan yahay dhammaan dadka ku nool qaaradda Africa ayaa la filayaa
inay soo saari doonaan kala baroo bar dhaqaatiir caalam marki la gaaro sanada
2050ka. Tan labaad haddii dad yaraantiis qani lagu noqonayo waddamo badan oo
Afrikaan ah sida jabuuti iyo Gambiya ayaa taajiri lahaa.
Midda xigta, soomaalida waa dad yar kuna
nool dhul aad u ballaaran kheyraadkiisuna dihin yahay. Sidoo kale waxaa daris
la ah dalal cadow u ah tiro ahaana aad ooga badan kheyraad ahaanna ka
saboolsan. Marka si aan dhulkeenna u intifaacsanno waa inaan u dhalnaa dadkii
wax kasoo saari lahaa. Bal eeg labada dal ee aan dhexda ugu jirno.
Dadka ku nool Itoobiya wuxuu ahaa 20
milyan oo kaliya sanadii 1960ki, 2005-tii wuxuu gaaray 72 milyan maantana waa
in ka badan 90 milyan. Sidoo kale waxaa la saadaalinayo inay noqoto waddanka
tobnaad ee dunida ugu dadka badan, tiro ahaanna noqon doono 210 milyan marki la
gaaro 2050-ka. Garab dhig soomaalia oo ah dalka kaliya ee loollan kala dhexeyay
intii adduun jiray. Qiyaaskii ugu danbeeyay 2014-ka waxaa lagu sheegay 12
milyan waxaana la saadaalinayaa inay gaari doonto 40 milyan sanada 2050. Bal
adba go’aan ka gaar inay noo bannaan tahay inaan isa sii yarayno iyo in kale!
Mida sadexaad, waddamada gaalada ee
aragtidaan faafiyo ilmaha uma dhalaan inay ku intifaacaan adduun iyo aakhiro
toona. Ujeedka uguweyn ay ilmaha u dhalaan ayaa ah inay inta ay yaryihiin ku il
qabowsadaan aragtidooda. Maalinta uu qaan-gaaro wax danbe oo qiimo ah ugama
fadhiyo, warasaduna dib uma soo eegto waalidki dhalay. Si taasi ka duwan innagu
ubadka waxaan u dhalnaa inay na anfacaan inta aan noolnahay; na xannaaneeyaan
markaan gabowno; na quudiyaan hadday xoolo nagu dhaamaan iyo tan ugu muhiimsan
oo ah inay aakhiro nagu anfacaan sida inay noo soo duceeyaan ama sadaqo noo soo
baxshaan. Sidaa darteed hadba inta aad ilmo dhasho ayaad fursad u haysataa
inaad nolol wacan ku noolaato markaad gabowdo. Haddii aan si kale u dhigo
ubadku waa beeshinka aan u kaydsano inaan ku noolaano maraakn gaarno da'da
howl-gabka (pension plan).
Tani kama dhigna in si masuuliyad darro ah
loo ilmo dhalo oo raggu inta maalinba gabar xarig ku xiro ilmana ka daadiyo uu
bannaan ooga dhaqaaqo. Ujeedka warqadaanna maahan in la dhiiri galiyo caruur
iyo reero dayacan oo silac iyo saxariir ku koro balse ujeedka ayaa ah inaan la
iibsan fikradan la rabo in lagu dabar gooyo ummada soomaaliyeed qayrkeedna
looga reebo.
Waxaan ka digayo ayaa ah in aad adigoo
awoodo ku fakerto tiro yar oo tayo leh ayaa ka fiican toban canug oo iskool aan
laga bixin karin. Ogow tayadu iyo tiradu ma kala haraan. Waa muhiim in la fahmo
inaysan xoolo iyo xoog toona kuugu badanayn canug aad la dhali lahayd oo aad
cabsi dhaqaale ooga tagtay.
Ugu danbayntii, Soomaaliya waa dal ay
daashadeen colaado, xanuunno iyo abaaro aan kala go’ lahayn kuwaasoo kala
reebay dadkeedi. Cimriga qofka soomaaliga waxaa lagu qiyaasaa 54 sano inuusan
dhaafayn inta badanna waxaa dilo dar-xumo iyo colaad. Waxaa naga dhinto dad
curdan ah dalkana wax u qaban laha, haddii aannan booskoodi dhaqso loo buuxinna
si fudud ayaan ku dabar go’aynaa. Haddii aynu doonayno inaan aduunyada boos ku
yeelanno, maqaam iyo maamuusna lana siiyo waa inaan dad tabcanaa, dalkana dad
ka buuxinnaa.
Ibrahim Aden Shire
Ishire86@gmail.com
Kala soco:
https://ibrahim-shire.blogspot.co.uk/
Comments
Post a Comment